رنگرزی فرش چیست؟

رنگرزی که در گذشته به آن حرفه صباغی نیز گفته می‌شد در واقع مراحلی است که در طی آن یک کالای نساجی  مانند الیاف، نخ و پارچه، به وسیله یک ماده رنگ‌زا که میشود  بر پایه مواد طبیعی یا شیمیایی باشد رنگ می‌شود. در این کالای مورد رنگ، بعد از تماس با مولکول‎ های رنگ تغییر ایجاد شده تقریبا دوام نسبی بالایی دارد. در اثر این تماس پیوند بین مولکول‌های رنگ و مولکول‌های الیاف ایجاد می‌شود. بر اساس این تعریف می‌توان گفت که رنگرزی یک نوع مهارت  زیبا است که برای انجام آن به شیوه سنتی و کلاسیک، باید مدارج مختلفی را طی کرد و به درجه استادی رسید.

طی این فرایند ماده رنگ‌زا در یک درجه حرارت هدایت شده و برای مدت زمان مشخصی در مجاورت الیاف یا کالای منسوج قرار می‌گیرد. به این ترتیب مولکول‌ها آزاد شده رنگ به عمق الیاف نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کنند. منظور از ماده رنگ‌زا هر ماده طبیعی یا شیمیایی است که قدرت انتقال مولکول‌های رنگی خود به الیاف دیگر را دارد. به بیان ساده‌تر ماده رنگ‌زا به ماده‌ای اطلاق می‌شود که قابلیت رنگرزی الیاف یا منسوجات را دارند.
روش های صنعتی برای رنگرزی فرش

در صنعت بافت و تولید انواع فرش، هنر رنگرزی به اندازه هنر بافت اهمیت دارد. چرا که این رنگ الیاف است که به بافنده اجازه خلق نقوش زیبا روی فرش را می‌دهد. حرفه رنگرزی در گذشته یک حرفه مهم بود که معمولا به صورت خانوادگی از پدر به فرزند منتقل می‌شد. از آنجایی که رنگرزی به روش سنتی دارای ظریف کاری‌های بسیاری بود؛ بخش مهمی از رموز این کار در گذشته در اختیار افرادی بود که به صورت خانوادگی به این حرفه اشتغال داشتند. شاید به همین خاطر بود که فقط برخی از رنگرزان قادر بودند که رنگ خاصی را بسازند. در واقع فرمول آن رنگ خاص، فقط در اختیار این افراد بود.

روش های صنعتی برای رنگرزی فرش

اما امروزه به دلیل پیشرفت‌های تکنولوژیکی بشر، روش‌های جدید و صنعتی فراوانی برای رنگ کردن الیاف و ساختن طیف گسترده ای از رنگ‌ها به صنعت قالی بافی معرفی شده است. بر همین اساس دیگر تولید رنگ‌های خاص فقط در انحصار یک عده محدود نیست و همه بافنده‌ها می‌توانند به تونالیته‌های متنوعی از نخ‌های رنگی دسترسی داشته باشند.

آنچه که در مورد رنگرزی اهمیت دارد؛ کاربرد ماده رنگ‌زا به شیوه‌ای است که درخشندگی ایجاد کند. حتما شما هم با این موضوع برخورد داشته‌اید که برخی از فرش‌ها، با وجود اینکه از رنگ‌های مرغوب برای رنگ‌آمیزی الیاف‌شان استفاده شده است؛ درخشندگی لازم را ندارند و در واقع کدر هستند. اینجا موضوع مهارت و عدم نفوذ رنگ به داخل الیاف فرش مطرح می‌شود. اگر مراحل رنگرزی به درستی انجام نشود؛ مولکول‌ها نمی‌توانند به داخل الیاف نفوذ کنند. بنابراین فرش اصطلاحا رگه‌دار شده و ظاهر درخشنده‌ای پیدا نمی‌کند. در طرف مقابل، جذب زیاد رنگ نیز باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود. اگر حجم رنگی که الیاف جذب کرده است بیش از حد استاندارد باشد؛ الیاف از رنگ اشباع می‌شوند و ممکن است در زمان شستشوی فرش رنگ پس داده یا در مجاورت مقدار اندکی رطوبت، رنگ‌ش به فرش‌های مجاور نفوذ کند.

پروسه رنگرزی

نکته بعدی که توجه به آن در پروسه رنگرزی بسیار اهمیت دارد؛ کیفیت و جنس الیافی است که برای رنگ‌آمیزی انتخاب می‌شوند. به همین دلیل اگر دو کلاف نخ که دارای کیفیت‌های متفاوت هستند را به یک شیوه رنگ کنید؛ ممکن است نتیجه حاصل بر روی هر کدام از آنها متفاوت باشد. در این شرایط کلاف‌ها رنگی متمایز از یکدیگر به خود می‌گیرند. بنابراین آنچه که از پروسه رنگرزی انتظار دارید؛ به دو فاکتور مهارت استادکار و کیفیت الیاف فرش بستگی دارد. هر چه کیفیت نخ بیشتر باشد و استادکار ماهرتر، نتیجه حاصله بهتر خواهد بود.

آیا تمام فرش‌ها نیاز به رنگرزی دارند؟

اگر بخواهیم یک پاسخ کوتاه و منطقی به این پرسش بدهیم باید بگوییم که خیر. همه فرش‌ها نیاز به رنگرزی ندارند. اما از آنجایی که در تهیه فرش‌های دستباف، مخصوصا فرش‌های نفیس و قیمتی، معمولا از نخ‌های رنگ شده با مواد طبیعی استفاده می‌شود؛ این نوع فرش‌ها بعد از گذشت مدتی، درخشندگی خود را از دست می‌دهند و نیاز به تجدید رنگ دارند.

البته رنگ قالی ممکن است به دلایل متعددی از بین برود. یکی از عمده دلایل رنگ پریدگی فرش‌ها، استفاده زیاد از آن و تماس بیش از حد یا پا است. اما به غیر از این، عوامل دیگری مانند عدم نگهداری و مراقبت از فرش نیز در این بین نقش دارند. بسته به عامل ایجاد، کم‌رنگی و بور شدن فرش می‌تواند به صورت کلی روی تمام سطح فرش رخ دهد یا فقط مخصوص یک قسمت خاص باشد. اگر استفاده زیاد از فرش باعث ایجاد تغییر رنگ شده باشد؛ معمولا شواهد این رنگ پریدگی روی بخش‌هایی که رفت و آمد روی آن زیاد است مشهودتر می‌باشد. در این فرش‌ها، مناطقی که دور از دسترس هستند؛ مانند زیر مبل‌ها و میزها، کمتر شاهد تغییر رنگ الیاف هستیم. این موضوع که قالی نیاز به چه نوع رنگرزی دارد؛ باید توسط استاد رنگرزی مشخص شود.

نوع و ویژگی‌های کالایی که قصد رنگرزی آن را دارید:

بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام می‌گیرد. بر اساس همین قانون، هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگ‌زا تمایل ذاتی (افینیته) دارند. رنگرز با توجه به نوع محصول منسوج، رنگ‌زای مناسب را انتخاب می‌کند. علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز تعیین‌کننده نوع و کیفیت ماده رنگ‌زای مصرفی در رنگرزی است. به عنوان مثال، در مورد رنگرزی فرش مواد اولیه قالیبافی باید از رنگ‌زاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات در زمان شستشوی فرش ، هنگام برخوردهای سایشی و در زمان قرار گرفتن در معرض نور برخوردار باشند. این در حالی است که در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده‌ای ممکن است ثبات نوری رنگ، بیشتر مد نظر قرار گیرد.

گروه‌های مختلفی از مواد رنگزا وجود دارد که اکثر آنها تمایل خوبی به جذب شدن توسط پشم دارند. مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و… نمونه‌ای از این رنگ‌ها هستند. علاوه بر نوع کالا، ویژگی‌های مختلف آن از جمله میزان ظرافت و تمیزی و نوع رنگ و یکنواختی آن بر کیفیت رنگرزی قالی و فرش موثر است.

نوع ماده‌ای که به عنوان رنگ‌زا استفاده می‌شود:

یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی، نوع ماده رنگ‌زای مصرفی در این فرآیند است. شرکت‌های مختلفی تولید کننده این نوع از مواد هستند. بنابراین چنانچه رنگرز از ویژگی‌های ماده مورد استفاده شناخت کافی نداشته باشد؛ نمی‌تواند در پروسه گزینش ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی موفق شود و بهترین انتخاب را داشته باشد.

حمام رنگرزی:

در مورد رنگرزی فرش و قالی با مواد رنگ‌زای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. حمام رنگرزی می‌بایست منطبق با ویژگی‌های کالا و مواد رنگ‌زای انتخابی باشد. از آنجا که عمدتا رنگرزی مواد اولیه قالیبافی در پاتیل سنتی انجام می‌گیرد؛ بر روی استفاده از جنس استیل، دوار بودن و متناسب بودن سایز پاتیل با حجم کالایی که قرار است رنگ شود تاکید زیادی می‌شود. البته با عنایت به تکنولوژی‌های به‌روز و دستگاه‌های رنگرزی جدید که علاوه بر گردش الیاف و محلول، دارای امکانات جانبی بسیار خوبی هستند؛ امروزه این مرحله با سهولت بیشتری انجام می‌شود.

آب :

مهم‌ترین شرط شفاف شدن رنگ روی الیاف، استفاده از آب مناسب در رنگرزی فرش می‌باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه‌های رنگرزی از آب‌های سخت برای رنگ‌آمیزی فرش و قالی استفاده می‌شود. وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آب‌ها باعث کدر شدن رنگ الیاف می‌گردد. بنابراین استفاده از تکنیک‌های سختی‌گیر آب، از مهم‌ترین نیازهای کارگاه‌های رنگرزی محسوب می‌شود. لازم به ذکر است که آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و باید در مورد آن بیشتر دقت شود.

حرارت :

تفاوتی نمی‌کند که از چه ماده رنگ‌زایی قرار است استفاده کنید. در هر صورت برای افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن، نیاز به حرارت دارید. حرارت علاوه بر نقش موثری که در افزایش سرعت رنگرزی دارد؛ یکی از ابزارهای کنترلی است. یک رنگرز ماهر و خبره، برای کسب بهترین نتیجه باید بتواند حداکثر بهره‌وری را از این ابزار داشته باشد. متاسفانه یکی از مشکلات استفاده از پاتیل‌های سنتی این است که حرارت در قسمت‌های مختلف حمام یکسان نمی‌باشد.

مواد کمکی :

در بسیاری از حمام‌های رنگرزی علاوه بر ماده رنگ‌زا و الیافی که قرار است رنگ شود؛ نیاز به مواد تعاونی یا کمکی نیز می‌باشد. این مواد کاربردهای مختلفی دارند. برخی از آنان برای نرم نمودن آب به کار می‌روند و نقش سختی‌گیر آب را دارند و بعضی دیگر ترکننده هستند و باعث رطوبت‌پذیری الیاف می‌شوند. برخی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می‌کنند و در نهایت نیز برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر می‌شوند. در بعضی از حمام‌های رنگ نیز استاد رنگار مجبور است از مواد احیا کننده، اکسید کننده و… استفاده میشود

• فرش ماشینی
• مبل شویی
• خوشخواب
• موکت
• تابلوفرش